Architect in Hilversum
Johan Wilhelm Hanrath
Bij de vraag naar de naam van een toonaangevende Hilversumse architect zal die van Johan Wilhelm Hanrath niet de eerste zijn die in gedachten komt. Voor de villabouw in Hilversum (en Nederland) ruwweg tussen 1900 en 1920 is hij echter van zeer groot belang geweest en heeft daarmee ook in hoge mate het uiterlijk bepaald van de huizenbouw in de jaren ’20 en ’30 van de twintigste eeuw. Hij heeft in Hilversum tenminste 48 gebouwen ontworpen en 26 bestaan- de panden verbouwd. Van al deze gebouwen zijn er 32 gesloopt, waarvan twee na de bombardementen op de Trompenberg in 1944 en ’45.
Het leven van Hanrath
Johan Wilhelm Hanrath werd op 24 december 1867 in Amsterdam geboren als de jongste van de dertien kinderen van Johan Otto Hanrath, koopman in bier en brandstoffen, en Amelia Maria Fentener van Vlissingen, die aan de Oudeschans te Amsterdam woonden. Na een blauwe maandag marine officier te willen worden, koos Hanrath uiteindelijk, na voor een examen gezakt te zijn, voor de HBS. Al vroeg bleek zijn liefde voor het tekenen en het bouwen zo groot te zijn, dat hij de HBS niet afmaakte, maar in een timmerwinkel ging werken. De Amsterdamse architect Willem Springer, met wiens zoon Jan, de tuinarchitect, Hanrath later veel zou samenwerken, gaf hem in de avonduren les op zijn ‘avondschool voor teeken- en bouwkunstonderricht’.
Op 30 september 1887 liet hij zich in Amsterdam uitschrijven om in Berlijn aan de Königliche Technischen Hochschule de 4-jarige opleiding tot Bauführer, op- zichter, te volgen. In datzelfde jaar werd Ludwig Hoffmann6 benoemd tot regeringsbouwmeester van het Duitse Rijk en begon hij met de bouw van het Hooggerechtshof in Leipzig. Hij vroeg Hanrath, toen die in 1891 op het punt stond om eindexamen te doen, om bij hem op kantoor te komen werken; twee jaar lang heeft hij bij hem het vak geleerd. Hanrath kwam waarschijnlijk begin 1893 terug naar zijn familie in Amsterdam. Op 7 mei 1893 kwam hij naar Hilversum en betrok toen een kamer in Hotel ‘De Berg’ op de ’s-Gravelandseweg 66.
Eind 1893 tekende hij De Eersteling, zijn eerste huis in Hilversum, in een combinatie van Duitse vakwerkbouw en Engelse cottage- stijl aan de Middenweg 3. Hij was vol van de nieuwste ideeën over villabouw teruggekomen. In Duitsland was men geïnteresseerd geraakt in huizen zonder toeters en bellen; huizen waarvan de vorm de functie volgde, met witgepleisterde gevels en rode pannen- daken en waar de krachtverdelende elementen als ramen en hoeken geaccentueerd werden door ze ongepleisterd te laten. Hanrath ontwierp in zijn vroege periode veel van deze kleurige huizen, met schoon metselwerk op de begane grond, daarboven gepleisterd vakwerk, rode pannendaken en groen geschilderd houtwerk. Bijzonder bij het huis aan de Middenweg zijn de twee gevels met het asymmetrische dak.
Korte tijd heeft hij ook nog les gegeven aan de school voor kunstnijverheid in Haarlem toen daar in 1895 een bouwkundeklas werd opgericht, maar al gauw kreeg hij het te druk en deed dat werk over aan De Bazel.
Op 12 juni van dat jaar trouwde hij namelijk in Doetinchem met Johanna Hendrika Pasteur. Samen kregen ze vijf kinderen, vier zoons: Johan Wilhelm oftewel Pim, Jan, Theo en Pieter (1903-1906), en een dochter Sara. Na enige tijd op de Hoge Naarderweg gewoond te hebben, vertrok de familie naar de Torenlaan 39 en vervolgens in 1904 naar het nieuwe huis d’Olijftak op de Rossinilaan 4.
Al snel ontwikkelde Hanrath zijn eigen stijl, gekenmerkt door het gebruik van mooie materialen in een zeer evenwichtig ontwerp. Hij was zich er zeer van bewust dat het kenmerk van de landhuis-bouw de rust is, om geen dissonant te vormen met de omgeving.
De gevels zijn van ongepleisterd baksteen onder een hoog pannendak met een fikse overstek, dat vaak voorzien is van een geknikte rand zodat het er uit ziet als een Chinese strooien hoed. De nadruk ligt op de horizontale lijn. Hij bracht zelden versieringen aan óm het versieren, maar liet deze voortkomen uit de constructie. Tussen 1898 (Godelindeweg 17, het eerste huis waarin zijn nieuwe stijl naar voren begint te komen) en 1905 (Beethovenlaan 27) worden de gevels van veel gebouwen voorzien van het bouwjaar in sierankers. Hij liet de buitenluiken meestal standgroen schilderen met een uit- gesneden hartje. Deze hartjes zijn ook binnen terug te vinden in de vlakke spijlen van de trappen, die altijd voorzien lijken te zijn van grote ovale knoppen. Het houtwerk van deuren en plafonds liet hij het liefst gelakt of ongeverfd om het hout zelf tot zijn recht te laten komen. Rond de tuin staat een stevig wit geschilderd houten hek.
Ook in de vier schoolgebouwen die Hanrath in Hilversum bouwde, zijn elementen van zijn landhuisbouw terug te zien: de Godelindeschool op de Mozartlaan heeft bijvoorbeeld een echt Hanrathdak en grote erkers. Zijn eerste school was de Brinioschool aan de Hoflaan 18-22 uit 1901.
Hij werkte vanaf 1896 samen met de tuin- architect L.A. Springer, die voor meer dan vijftig van zijn villa’s de tuinen ontwierp, waaronder zijn huis aan de Ros- sinilaan en de tuinen bij Neuweg 89 en Palestrinalaan 5. Stilistisch hadden huis en tuin een band als het huizen in de Engelse stijl betrof, omdat Springer vooral in de landschapsstijl werkte en niet in de strakkere Nieuwe Architectonische Tuinstijl met haar gemetselde terrassen en trappen. In de jaren twintig zou Hanrath gaan samenwerken met D.F. Tersteeg, die wel in deze laatste stijl werkte, wat beter aansloot op de classicistische ontwerpen.
Via de moeder van mevrouw Zantvoort- Hanrath weten we hoe Hanrath zijn toe-komstige opdrachtgevers ontving: men begon in zijn atelier, waar ingelijste aquarellen van gebouwde panden een indruk gaven van de mogelijkheden, maar daar bleef men niet praten. In de zitkamer ontving mevrouw Hanrath de toekomstige bouwheer met thee en dan begon de uitwisseling van ideeën.
Zodra Hanrath geïnspireerd raakte door de plannen hield hij op met praten en begon met zijn overgeslagen been te wippen; vervolgens liep hij dan de kamer uit om te gaan tekenen, mevrouw Hanrath wat opgelaten achterlatend met de verbaasde cliënt, die nog even moest wennen aan het succes dat hij had geboekt.
Hanrath’s laatste grote project in Hilversum was de villa Wagnerlaan 30 voor de heer G.J. van Mesdag in 1926-1927. Het huis is ontstaan in de periode van sa- menwerking van Hanrath met zijn zoon Jan en is op verzoek van de opdrachtge- ver in Engelse landhuisstijl. De gevels zijn verdeeld door middel van houten stijlen en gedeeltelijk in een visgraatpatroon opgemetseld. De werking is zeer decoratief en wijkt daarmee sterk af van de manier waarop Hanrath in zijn andere ontwerpen met baksteen omging.
Behalve in Hilversum heeft Hanrath veel gebouwd in het Gooi en daarbuiten. Bijvoorbeeld bouwde hij in Laren de villa De Wilde Zwanen voor de familie Singer en woonhuizen voor een aantal kunstenaars. Daarnaast bouwde hij door Nederland een groot aantal openbare gebouwen en woonhuizen voor zijn kapitaalkrachtige opdrachtgevers en hun personeel. Na Hilversum is in Eindhoven nog veel van zijn werk bewaard. Hij bouw- de daar onder andere villa’s voor de familie Philips en een groot aantal woningen, scholen en kantoren.
Op 5 juli werd Hanrath naast zijn zoon en beoogde opvolger Jan begraven op de begraafplaats aan de Bosdrift onder zeer grote belangstelling. Aan het graf werd er gesproken door vrienden, collega’s en mede-commissieleden; Dudok sprak bijvoorbeeld namens de Centrale Schoonheidscommissie in het Gooi. Gememoreerd werd hoe zijn karakter werd weerspiegeld in zijn ontwerpen, hoe eenvoud, degelijkheid en beschaving uit zijn gebouwen spreken. Ook de interieurs tonen een man ‘wiens hele leven en streven gericht was op een gelukkige familiekring en een talrijke trouwe vriendenschaar, waarvan hij door zijn beminnelijke eigenschappen steeds het middelpunt was. Niet voor niets werd hij zowel door zijn familie als zijn intieme vrienden aangesproken met ‘Vakie’.
Uit het artikel Wayback Machine van Meyltje van Aalst (Voor tijdschrift Eigen Perk 2006 – Albertus Perk)
